कक्षा ११ नेपाली पाठ ६: पर्यापर्यटनका सम्भावना र आयाम

पर्यापर्यटन पाठ दस अनुच्छेदमा संरचित छ ।

सबैभन्दा लामो अनुच्छेद नवौ हो र यो ९ वाक्यमा संरचित छ ।

सबैभन्दा छोटो अनुच्छेदमा ३ वाक्यहरु छन र यो दशौ अनुच्छेद हो ।

जलचरहरु घाँस, पात, लेउ र झ्याउ खाएर बाँच्छन् ।

जमिनले पशुपन्छी वा वनस्पति मरेर, सडेरपछि पोषण प्राप्त गर्दछ ।

चक्रीय पारिस्थितिक प्रणालीद्वारा आहारको सञ्जाल निर्माण भएको हुन्छ ।

पारिस्थितिक प्रणालीलाई सन्तुलनमा राख्नका लागि प्राणीहरु जन्मन्छन् र मर्छन् ।

पृथ्वी एक मात्र जीवित ग्रह हो । यहाँ जल, स्थल, वायु, आकाश र तेज जस्ता पञ्चतत्त्वहरू छन् । यिनै तत्त्वहरूको बीचमा जलचर, स्थलचर, नभचर र सबै चराचरले आफ्नो जीवन बिताउने भएकाले पृथ्वी नै सबैको साझा घर हो ।

पृथ्वी एक मात्र जीवित ग्रह हो । पृथ्वीको पारिस्थितिक प्रणालीमा गडबडी भएमा प्राणी र वनस्पतिको अस्तित्व सङ्कटमा पर्छ । हाल वायुमण्डल प्रदूषणका कारण पृथ्वीको सतह अप्रत्यासित ढङ्गले तात्न थालेको छ, जलवायु परिवर्तन भएको छ, पारिस्थितिक प्रणाली नै बिथोलिएको छ, मानिस लगायत सम्पूर्ण प्राणी एवं वनस्पति जगत प्रभावित भएको छ । यो क्रम रोकिएन भने मानव अस्तित्व नै सङ्कटमा पर्ने भएकाले यसप्रति चासो र चिन्ता बढेको छ ।

पर्यटकीय गतिविधिका क्षेत्रहरु जल, स्थल र आकाश हुन् । पर्वतारोहण, पदयात्रा, जङ्गलसफारी, वन्यजन्तु अवलोकन, पर्वतीय बाइकयात्रा, घोडसवार, रक क्लाइम्बिङ, प्राकृतिक गुफा अन्वेषण, हिउँ चिप्लेटी, जलक्रीडा, न्याफ्टिड, बोटिङ, मत्स्य विहार, पर्वतीय उडान, पाराग्लाइडिङ, हट एयर बेलुन, बन्जी जम्पिङ आदि पर्यटकीय गतिविधिका क्षेत्रहरू हुन् ।

पर्यापर्यटनका निम्ति आचारसंहिता पर्यटन व्यवसाय गर्ने र पर्यटक भएर आउने दुवै पक्षलाई आवश्यक छ । हामीले गर्ने प्रत्येक क्रियाकलापले हाम्रो पारिस्थितिक प्रणालीमा प्रत्यक्ष सम्बन्ध राख्ने भएकाले हाम्रो पारिस्थितिक प्रणालीलाई स्वस्थ र दीर्घकालीन बनाइ राख्न पर्यटन व्यवसायमा संलग्न सम्पूर्ण व्यवसायीलाई पर्यावरणमैत्री नीति, नियम, कानुन र आचारसंहिताको पालना गर्न आवश्यक छ ।

जलवायुका दृष्टिकोणले पृथ्वीलाई भूमध्यरेखाको उत्तर तथा दक्षिणतिर उष्ण, उपउष्ण, शीतोष्ण एवं हिमाच्छादित ध्रुवीय कटिबन्धहरूमा वर्गीकरण गरिएको छ । हिमालय क्षेत्रमा १००० मिटरभन्दा होचो भागमा उष्ण जलवायु, त्यसभन्दा उच्च भूभागमा २००० मिटरसम्म उपउष्ण जलवायु, त्यसभन्दा उच्च क्षेत्रमा ३००० मिटरसम्म शीतोष्ण कटिबन्ध, त्यसभन्दा माथिको शीतप्रधान कटिबन्ध उपलेकाली ४००० मिटरसम्म र त्यहाँबाट ५००० मिटरसम्म हावापानी, ५००० मिटरभन्दा उच्च भागमा हिमाच्छादित क्षेत्र हुन्छ भनी वर्गीकरण गरिएको छ ।

पर्यापर्यटनका विशेषताहरु निम्न छन् :
- प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण र संवर्धनलाई आर्थिक रूपमा सहयोग मिलेको छ ।
- सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण भएको छ ।
- अन्तर्राष्ट्रिय सद्भाव र भाइचारालाई उच्च बनाइएको छ ।
- मानिसहरूलाई यो व्यवसायबाट रोजगारी मिलेको छ ।

जलमा हुने पर्यटकीय गतिविधिहरु : र्‍याफि्टङ, कायाकिङ, क्यानोइङ, बोटिङ, मत्स्य विहार आदि ।

थलमा हुने पर्यटकीय गतिविधिहरु : पर्वतारोहण, पदयात्रा ,जङ्गलसफारी, वन्यजन्तु अवलोकन, पर्वतीय बाइक यात्रा आदि ।

आकाशमा हुने पर्यटकीय गतिविधिहरु : पर्वतीय उडान, ह्यान्ड ग्लाइडिङ, पाराग्लाइडिङ, हट एयर बेलुन आदि ।

नेपालको पर्यावरणको विविधताको वर्णन पाँचतले घरसँग तुलना गरेर गरिएको छ । भुईतलामा तराई, पहिलो तलामा चुरे मधेश तथा टारवेंसी, दोस्रो तलामा पहाडी प्रदेश, तेस्रो तलामा पर्वतीय प्रदेश, चौथो तलामा उच्च पर्वतीय भाग र त्यसको शिरमा हिमाच्छादित छानाका रूपमा निबन्धमा वर्णन गरिएको छ । यसको उत्तरी मोहडामा बार्दली जस्तै निस्केको भोट प्रदेशको आकर्षण छ भन्ने कुरालाई यस निबन्धमा व्यक्त गरिएको छ ।

प्रस्तुत गद्यांश कक्षा ११ को नेपाली विषय अन्तर्गत पर्ने "पर्यापर्यटनका सम्भावना र आयाम" नामक निबन्धबाट साभार गरिएको हो। यस निबन्धका लेखक तीर्थबहादुर श्रेष्ठ हुन् । पृथ्वी हाम्रो साझा घर हो । यसलाई हामी सबैले संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने आशयलाई यस निबन्धांशमा व्यक्त गरिएको छ ।

पृथ्वी एक मात्र जीवित ग्रह हो । यहाँ बसोबास गर्ने सम्पूर्ण प्राणी र वनस्पतिहरू एकअर्कामा निर्भर छन् । यहाँ जल, वायु, आकाश र तेज जस्ता पञ्चतत्त्व छन् जसले जीवको अस्तित्वलाई बचाएको छ । यी पञ्चतत्त्वलाई हामी मानवले प्रदूषित गर्नुहुँदैन । पृथ्वीको पारिस्थितिक प्रणालीमा गडबडी भएमा प्राणी र वनस्पतिको अस्तित्व सङ्कटमा पर्छ । विकासको नाममा आज मानिसले प्रकृतिको विनाश गर्दै छ । अब मानव समुदायले पृथ्वीको पारिस्थितिक प्रणालीलाई बिचोलिदियौं भने हाम्रो अस्तित्व सङ्कटमा पर्ने सम्भावना छ । मानिसले विकासको नाममा गरेको पर्यावरणीय विनाशले सम्पूर्ण प्राणी जगत नै सङ्कटमा पर्न सक्छ ।

हाल वायुमण्डल प्रदूषणका कारण पृथ्वीको सतह अप्रत्यासित ढङ्गले तात्न थालेको छ, जलवायु परिवर्तन भएको छ, पारिस्थितिक प्रणाली नै बिथोलिएको छ, मानिस लगायत सम्पूर्ण प्राणी एवं वनस्पति जगत प्रभावित भएको छ । यो क्रम रोकिएन भने मानव अस्तित्व नै सङ्कटमा पर्ने भएकाले यसप्रति चासो र चिन्ता बढेको छ ।

प्रस्तुत गद्यांश कक्षा ११ को नेपाली विषय अन्तर्गत पर्ने "पर्यापर्यटनका सम्भावना र आयाम" नामक निबन्धबाट साभार गरिएको हो । यस निबन्धका लेखक तीर्थबहादुर श्रेष्ठ हुन् । पृथ्वी हाम्रो साझा घर हो । यसलाई हामी सबैले संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने आशयलाई यस निबन्धांशमा व्यक्त गरिएको छ ।

नेपालमा गरिबी, सीमित रोजगारीका अवसरहरू भएकाले नयाँ पिढि विदेश पलायन हुन्छ । नेपालमा धेरै गाउँहरू छन् जहाँ श्रम बसाइँसराइलाई संस्कृतिको रूपमा स्थापित गरिएको छ; अर्थात् केही समयका लागि कामका लागि विदेश जानु र केही पैसा लिएर फर्कनु यसको चालचलन नै बनेको छ । यी र यस्ता समस्याहरूको समाधान गर्ने योजनाहरू अब स्थानीय सरकार वा राज्यले गर्नुपर्छ । युवा पुस्तालाई पर्यटन व्यवसायको क्षेत्रमा आकर्षण गर्न सिप, तालिम एवं क्षमता विकासका लागि प्रशिक्षण एवं तालिमको व्यवस्था र लगानीको वातावरण सिर्जना गरी अवसरहरू दिन सक्नुपर्छ । वा श्रमशक्तिलाई स्वदेशमै प्रयोग गरी देश विकासकै अभियानमा सरकार लागेमा नयाँ पिढि स्वदेशमै बसी पर्यापर्यटनको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ । तसर्थ युवापुस्तालाई आफ्नो देशमा राख्न सके आफ्नो देशको विकास गर्न सकिन्छ भन्ने आशयलाई माथिको अंशमा व्यक्त गरेको छ ।

नेपाल सुन्दर शान्त विशाल देश हो । आज संसारमा अस्तित्वमा रहेका १९५ देशहरू मध्ये नेपाल दक्षिण एसियामा पर्ने आफैंमा सानो तर विशाल राष्ट्र हो । नेपाललाई प्रकृतिले संसारका प्रायः विविधता प्रदान गरेको छ । नेपालमा पाइने यस्ता प्राकृतिक, सांस्कृतिक, भौगोलिक, जैविक तथा अन्य विभिन्न विविधताहरूले संसारका मानिसहरूलाई आकर्षित गरेका छन् । जसका कारण नेपालमा पर्यटन व्यवसायको विकासको सम्भावना निकै बढी छ ।

नेपाल आफैंमा रोचक, अनौठो र चाखलाग्दा रीतिरिवाज चालचलन भएको देश हो । यहाँका रीतिरिवाज, चालचलन, संस्कृति, परम्परा, भेषभूषा, संस्कार, जैविक र भौगोलिक विविधताले सारा संसारलाई नै चकित पारेको छ । आज नेपाल र नेपालीको बारेमा जानकारी प्राप्त गरेका मानिसहरू यहाँ नआई मान्दैनन् । संसारको सबैभन्दा होचो कालीगण्डकी नदीमा रहेको अन्ध गल्छी, सबैभन्दा अग्लो हिमाल सगरमाथा (८८४८ मी.), संसारको सबैभन्दा अग्लो पास थ्रोइ पास (५४१६ मी.) र संसारमा शान्तिको ज्योति छर्ने शान्तिको अग्रदूत महामानव गौतम बुद्धले पनि नेपाल र नेपालीको गौरवलाई संसारभरि चिनाएका छन् ।

अतः नेपालको पृथक भौगोलिक बनावट, हिउँले ढाकिएका श्रृंखलाबद्ध हिमालहरू, विभिन्न किसिमका झरनाहरू, पाखा, पखेरा, टार, हरिया, जङ्गल झाडी, यहाँ रहेका नागवेदली नदीनालाहरू, खोच, कुनाकन्दराहरू, संसारकै उच्च स्थानमा रहेका हिमतालहरू, यहाँका प्राकृतिक जडीबुटीहरू, यहाँका मानिसहरूमा भएको पाहुनाप्रतिको आतिथ्य सत्कारको भावना, सांस्कृतिक विविधता, जातजाति, भेषभूषा, कला संस्कृति आदि कुराहरूले नेपालको पर्यावरणले पर्यटनलाई सहयोग पुर्याएको छ ।

सामान्यतया पर्यटन भन्नाले एक ठाउँबाट अर्को ठाउँको भ्रमणमा सहायता गर्ने कार्यलाई जनाउँछ । नेपाल प्राकृतिक स्रोतले भरिपूर्ण, सांस्कृतिक सम्पदा र कलाकृतिको खानी, बहुजाती, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक राष्ट्र हो । पर्यटन क्षेत्रको राम्रो विकास हुन सकेमा नेपालको आर्थिक वृद्धि हुनेछ र नेपालीहरूको जीवनस्तर उकासिनेछ । नेपालमा पर्यटकहरूका लागि उत्कृष्ट मानिएका पदयात्रा गर्ने ठाउँहरू छन् । यसका लागि स्थानीय, समुदाय तथा नेपाल सरकारले स्पष्ट कार्यनीति तथा रणनीति बनाई त्यसको कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्नुपर्छ ।

नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता छ । यहाँका प्रत्येक क्षेत्रमा आवश्यक भन्दा बढी राजनीति हावी भएको पाइन्छ । जसको कारणले पर्यटन व्यवसायमा सोचेअनुरुपको उपलब्धि हासिल हुन सकिरहेको छैन । यसका लागि देशमा राजनीतिक स्थिरता, यहाँको नेतृत्वमा दृढ इच्छा, यहाँ भएका जैविक विविधता, सांस्कृतिक विविधता र प्राकृतिक सौन्दर्यको प्रचार प्रसार गर्नु आवश्यक छ । नेपाल सरकार पर्यटन व्यवसायी र संसारका विभिन्न कुनाकुनामा रहेका नेपालीहरूले आफ्नो ठाउँबाट सक्दो पहल गरी पर्यटन विकासका लागि योगदान पुर्याउनुपर्छ । हामी सबैले एक सक्षम, समृद्ध र विकसित नेपालको निर्माण गर्नुपर्छ । आज जसरी हामीले युरोप र अमेरिकाका देशहरूमा प्रवेश आज्ञा पाउँदा स्वर्गै जान पाएजस्तो खुशी हुन्छौं, त्यसैगरी संसारका विभिन्न राष्ट्रका मानिसहरूले नेपालमा प्रवेश आज्ञा प्राप्त गर्दा त्यतिनै खुशीको अनुभूति गर्ने नेपालको निर्माण गर्नु आजको आवश्यकता हो । यसरी हामी सबै नेपाली, स्थानीय, समुदाय र सरकारको थोरै संघर्षले नेपालको पर्यापर्यटनको विकासमा सहयोग पुर्याउन सक्छौं ।

१. यार्सागुम्बा कस्तो जडीबुटी हो ?
२. यार्सागुम्बा कस्तो स्थानमा पाइन्छ ?
३. यार्सागुम्बाको स्वरुप सुरुमा कस्तो हुन्छ ?
४. यार्सागुम्बा के कारणले अनौठो जीव हो ?
५. यार्सागुम्बाबाट देशले कसरी फाइदा लिन सक्छ ?

भौतिक विज्ञानका प्रणेता न्युटन, ग्यालिलियो र आइन्स्टाइन हुन् ।

भौतिक विज्ञानका आधारमा शक्ति भनेको कार्य गर्ने सामर्थ्यको नाप हो भने बल भनेको एकसमान गतिलाई बदल्ने एकाइ हो ।

समुद्रपारि : समुद्रदेखि पारि
जीवनजगत : जीवन र जगत

भौतिक विज्ञानले स्थान, काल, गति, विद्युत्, प्रकाश, ऊर्जा, भूगर्भ, खगोल, प्रकृति, जीवनजगत तथा ब्रह्माण्ड समेतको अध्ययन गरेकाले यसले प्रकृतिको व्यापक क्षेत्रलाई समेट्न सफल भएको छ ।

भूगर्भ : पृथ्वीको भित्री तह
खगोल : आकाश, अन्तरीक्ष

बुँदाहरु :
- नेपालको भूमिमा प्रशस्त खनिज सम्पदा पाइनु,
- नेपालका कतिपय नदी, खोलामा सुन र कतिपय खोला नदीका बगरमा चाँदी पाइने,
- मुक्तिनाथमा युरेनियम जस्ता केही बहुमूल्य खनिज पाइनु,
- खनिजहरूको आधुनिक तरिकाले उत्खनन, प्रशोधन र प्रयोग गर्न आवश्यक भएको ।

सारांश

खनिज पदार्थ

नेपालको भूमिमा प्रशस्त खनिज पाइन्छ । यहाँका कतिपय नदीहरूमा सुन र नदीकिनार तथा बगरमा चाँदी पाइन्छ । अझ मुक्तिनाथमा त युरेनियम जस्तो बहुमूल्य खनिज पनि पाइन्छ । नेपालका सातै प्रदेशहरूमा विभिन्न खनिज सम्पदा भूगर्भमा लुकेर बसेका छन् । नेपालमा पाइने यस्ता विभिन्न प्रकारका खनिज पदार्थलाई आधुनिक तरिकाले उत्खनन, प्रशोधन र प्रयोग गर्न जरुरी छ ।

आधारभूत रुपमा अनुच्छेद आत्मपरक र वस्तुपरक गरी दुई किसिमका हुन्छन् ।

प्रथमपुरुष दृष्टिविन्दु प्रयोग भएको लेखकको निजी विचार प्रधान गर्ने अनुच्छेदलाई आत्मपरक अनुच्छेद भनिन्छ ।

अनुच्छेदमा वस्तुपरक विषयलाई तृतीयपुरुष दृष्टिविन्दु र तथ्यगत रुपमा वर्णन गरिएको छ ।

आत्मपरक अनुच्छेदमा लेखकको विचार वा अनुभूतिलाई प्राथमिकता दिइन्छ भने वस्तुपरक अनुच्छेदमा सत्य तथ्य, वस्तु वा घटनालाई आधार बनाइन्छ ।

दिइएको अनुच्छेदमा प्रथमपुरुष दृष्टिविन्दु प्रयोग भएको छ । साथै प्रकृतिलाई मानिस जस्तै मानेर कञ्चनजङ्घा, पहाडी टार, जबरे खोलाको संगीतको चित्रण गरिएको छ । पानीलाई अमृत मान्नु, आफ्नो गाउँलाई स्वर्ग ठान्नु जस्ता आधारले दिइएको अनुच्छेद आत्मपरक अनुच्छेद हो भन्न सकिन्छ ।

दिइएको अनुच्छेदमा तृतीय पुरुष दृष्टिविन्दु प्रयोग भएको छ । साथै सत्यतथ्यमा आधारित रहेर पहिले सूचनाका लागि पङ्क्षी, वाद्यवादनलाई प्रयोग गरी लेखकले तथ्यगत रुपमा विषयवस्तुको पुष्टि गरेको हुनाले दिइएको अनुच्छेद वस्तुपरक अनुच्छेद हो भन्न सकिन्छ ।

विलक्षण, सम्पन्न, विशिष्ट, संरचना, अपार, विभिन्न, सुलभ, दुर्लभ, अनेक, प्रकृति, प्रदत्त, सम्पदा , अत्यन्त, समृद्ध आदि ।

उपसर्ग	आधार पद	व्युत्पन्न शब्द
प्रति	+ वर्ष	प्रतिवर्ष
अ	+ लोकन	अवलोकन
अ	+ तिथि	अतिथि
सु	+ आगत	स्वागत
उप	+ स्थिति	उपस्थिति
प्रति	+ कूल	प्रतिकूल
प्र	+ भाव	प्रभाव
परि	+ अटन	पर्यटन
स	+ चेत	सचेत
आ	+ धार	आधार

प्रतिवर्ष : प्रति + वर्ष
सम्बन्ध : सम् + बन्ध
सन्तुलन : सम् + तुलन
उपसर्ग : उप + सर्ग
प्रयोग : प्र + योग
अभिव्यक्ति : अभि + व्यक्ति
आधार : आ + धार
अध्ययन : अधि + अयन
अनुसन्धान : अनु + सन्धान
परिचर्चा : परि + चर्चा
निर्माण : निर् + माण
अनुसार : अनु + सार
परिवेश : परि + वेश
निर्जीव : निर् + जीव
प्रक्रिया : प्र + क्रिया
संहार : सं + हार आदि ।

अनुच्छेद रचना :

अविवाहित रामले अनमेल विवाह गर्ने कुचेष्टा गरेकाले समाजले उसलाई कारवाही गरेपछि उसको बेइज्जत मात्र नभएर बदनाम नै भएपछि सचेत हुनुको साटो ऊ गैरजिम्मेवार बनी नामर्द जस्तै कुलतमा सक्रिय भई बिचल्लीमा परेको देखिन्छ ।